Muzyka etniczna
Muzyka boliwijska to pojęcie bardzo szerokie, które obejmuje zarówno powstałe na terenie Boliwii poważne dzieła twórców muzyki kolonialnej, różnorodność mającej różne korzenie muzyki folklorystycznej (etnicznej) oraz gęstwę mniej lub bardziej autochtonicznej muzyki rozrywkowej.
Jednakże tym, co najlepiej wyraża boliwijską specyfikę i uwalnia autentyczną twórczość rdzennej większości jest muzyka etniczna, stanowiąca niewyczerpane źródło dla boliwijskiego folkloru. Boliwijska muzyka etniczna jest tak różnorodna i bogata, jak różnorodna i bogata jest boliwijska etniczność.
Boliwijski folklor stanowi żywą tkankę kulturową, przenikającą codzienne życie większości Boliwijczyków. Pomimo wszechobecnego procesu globalizacji, dostarczającego silnych i atrakcyjnych wzorców muzycznych, niosących ze sobą także propozycję określonego stylu życia, większość Boliwijczyków wybiera częściej rodzime rytmy, obecne podczas wesel, obchodów świąt, koncertów, festynów i zwykłych zabaw weekendowych. Nawet młodzież z dużych miast, która zachłystuje się produktami międzynarodowej popkultury, nie traci zdolności obcowania z rodzimym folklorem.
Przywiązanie do rodzimego folkloru jest znacznie silniejsze w Andach niż na boliwijskich nizinach, gdzie większa otwartość ludzi powoduje łatwiejsze przyswajanie wzorców zewnętrznych. Jednak nasilająca się w XX wieku migracja ludności górskiej na boliwijskie niziny, która w ostatniej dekadzie XX wieku bardzo przybrała na sile, powoduje rozpowszechnianie się wyrazistych andyjskich tradycji, na terytorium całego kraju.
Taniec
Niezwykle bogaty, boliwijski folklor muzyczny, to przede wszystkim bogactwo rytmów, a w konsekwencji bogactwo powstałych na ich bazie tańców. Ich różnorodność to przede wszystkim efekt różnorodności etnicznej, ale także krzyżowania się kultur lokalnych z późniejszymi wpływami kolonialnymi, a następnie z rodzącą się tradycją republikańską.
W Boliwii, a w szczególności w jej andyjskiej części, taniec rzadko służy wyłącznie rozrywce. Jest bardzo silnie powiązany z cyklem przyrodniczym, kalendarzem rolniczym oraz bardziej lub mniej fortunnie dopasowanymi do nich świętami Kościoła Katolickiego. Stanowi ważny element obrzędowości, który przez religijną ludność andyjską traktowany jest z najwyższą powagą.
Nie istnieją w praktyce boliwijskie tańce ogólnonarodowe – wszystkie są lokalnie zakorzenione i reprezentują muzyczną kulturę i historię danego regionu. Kilka, najwyżej kilkanaście z nich, zdobyło jednak szczególną pozycję tańców (rytmów) powszechnie rozpoznawalnych i traktowanych jako bogactwo całego narodu.
SAYA
Tradycyjny taniec afroboliwijski wywodzący się z regionu Yungas, położonego w departamencie La Paz. Powstał w społecznościach czarnoskórych mieszkańców Boliwii, przywożonych do Ameryki Południowej w celu wykonywania niewolniczej pracy. Charakteryzuje się wyrazistym rytmem, który w jego pierwotnej wersji stanowił niemal samowystarczalną treść. W XX wieku upowszechnił się wśród Indian Aymara i został wzbogacony przez elementy muzyki andyjskiej – zarówno w warstwie instrumentalnej jak i wokalnej. Dziś stanowi jeden z najlepiej rozpoznawalnych i najpopularniejszych rytmów boliwijskiego Altiplano, który można bez trudu usłyszeć nie tylko w całej Boliwii, lecz także w Peru, Chile i Argentynie.
CAPORALES
Caporales to taniec, który powstał w latach 70. XX wieku w Oruro, w wyniku spontanicznego połączenia się dawnego tańca etnicznego Tundiquis z tańcami afroboliwijskimi. Caporales jest bardzo podobny do Saya, w warstwie rytmicznej praktycznie identyczny, dlatego można się spotkać z wymiennym używaniem obu nazw, które jest jednakże niepoprawne. Oba tańce powstały bowiem niezależnie od siebie – różnice można znaleźć nie tylko w warstwie muzycznej, ale także w choreografii i strojach tancerzy.
TOBAS
Istnieje kilka teorii na temat pojawienia się tego tańca na boliwijskim Altiplano, jednakże wszystkie odwołują się do Indian Tobas, zamieszkujących w czasach prekolumbijskich tereny dzisiejszego Chaco (półpustynnej niziny położonej na południowo-wschodniej części Boliwii). Niezależnie od tego czy kontakty między Indianami z Altiplano i Indianami Tobas oparte były na wymianie handlowej, czy też zapoczątkował je podbój Chaco przez inkaskich władców, doprowadziły do wymiany kulturowej, której efektem było zakorzenienie się na górskich terenach Altiplano dynamicznego tańca Tobas, o choreografii wojenno-myśliwskiej oraz dominacji strojów i ozdób (włóczni, łuków, kolorowych pióropuszy) wywodzących się z boliwijskiego Oriente.
MORENADA
Taniec powstały w okresie kolonialnym, obrazujący cierpienia czarnoskórych niewolników, przywożonych na tereny dzisiejszego departamentu Oruro (i Potosí) do niewolniczej pracy w kopalniach oraz przy produkcji wina (m.in. udeptywania winogron) – według niektórych źródeł jest to indiańska satyra, służąca wyśmiewaniu cierpień czarnoskórych niewolników.
Morenadę traktuje się często jako manifest antykolonialny. Ciężkie, ważące nawet 30 kg stroje tancerzy, odwołują się w sposób metaforyczny i bezpośredni do ciężkiego brzemienia afrykańskich niewolników, zmuszanych do dźwigania nieludzkich ciężarów – zarówno w kopalniach jak i w winnicach.
DIABLADA
Nie istnieje jedna, spójna wersja narodzin tego tańca. Istnieje jednak zgoda co do tego, że Diablada, charakterystyczna dla miasta i departamentu Oruro, najprawdopodobniej łączy w sobie tradycje chrześcijańskie i lokalne, odwołujące się do postaci diabła.
Z jednej strony można dostrzec w Diabladzie taniec na cześć „Tio”, bożka podziemi (kopalń), przedstawianego jako diabła, któremu górnicy składają ofiary z liści koki i tytoniu, w celu uspokojenia jego groźnej natury. Z drugiej strony Diablada symbolizuje zwycięską walkę dobra ze złem, opartą o biblijny opis starcia między aniołami niebios i piekieł, zastępami Michała Archonioła i Lucyfera. Wiele wskazuje na to, że zainicjowane w XIX wieku przedstawienia, obrazujące wspomniane starcie, dały początek Diabladzie.
TINKU
Tinku to pojęcie oznaczające „pojedynek”, „walkę”, które początkowo nie miało związku z tańcem i muzyką. Wywodzi się z tradycji grup etnicznych Laimes y Jucumanis, zamieszkujących w północnej części departamentu Potosí, które raz w roku odbywały rytuał wzajemnych walk. W założeniu miały to być pojedynki między mężczyznami, ale walczyły ze sobą także kobiety i dzieci. Nierzadko walki zamieniały się w zbiorową bijatykę z użyciem kamieni i różnych niebezpiecznych narzędzi, co prowadziło często do niebezpiecznych zranień i śmierci. Głównym motywem walk była obrona własnego terytorium, ale także zwyczajna próba sił oraz motyw religijny, polegający na przelaniu krwi jako ofiary dla Pachamamy (Matki Ziemi)połączonej z prośbą o urodzaj.
Rytuał, praktykowany także przez inne grupy etniczne w północnej części departamentu Potosí i południowej departamentu Oruro, dał początek popularnemu tańcowi Tinku, który stanowi w znacznej mierze artystyczne odwzorowanie pierwotnego rytuału walki. Dynamiczny w warstwie rytmicznej, oparty na bardzo popularnym w świecie andyjskim rytmie „quinsatemple”, i atrakcyjny w warstwie melodycznej taniec Tinku, jest jednym z najczęściej wykonywanych tańców w Boliwii.
HUAYÑO
Taniec o korzeniach prekolonialnych, kojarzony z najstarszymi kulturami andyjskimi, popularny wśród Indian Ayamara i w Imperium Inków. Spopularyzowany w czasach kolonialnych doczekał się wielu lokalnych odmian. Etymologicznie „huayño” oznacza taniec, lub propozycję tańca, jaką mężczyzna składa kobiecie lub kobieta mężczyźnie. Tańczony jest w parach, które formują kręgi, zamykając jedną z tańczących par wewnątrz.
TAQUIRARI
Jest to taniec boliwijskich nizin, popularny w departamentach Santa Cruz, Beni i Pando. Powstał w XIX wieku w środowisku kreolskim, w okresie walk wyzwoleńczych u schyłku epoki kolonialnej, stąd jego rytm, a także układ kroków tancerzy imitujący koński galop. Sama nazwa pochodzi najprawdopodobniej od moxeńskiego słowa „takirikire”, czyli „strzała”. W odróżnieniu od tradycyjnych tańców andyjskich Taquirari tańczy się w parach – partnerzy trzymają się za obie ręce.
Wymienione tańce stanowią zaledwie niewielką grupę tych najważniejszych, lub po prostu najbardziej popularnych. Bez trudu dotrzeć można do szeregu kolejnych, by wymienić jedynie takie jak llamerada, kullawada, taniec macheteros, taniec chiriguanos, waka thokoris, awki-awkis, carnavalito, chovena i wiele innych.
W Boliwii spotkać można także tańce pochodzące z innych krajów Ameryki Południowej, jak choćby cueca czy chacarera, które doczekały się swoich unikalnych, boliwijskich odmian i wpisały na stałe w lokalne krajobrazy Boliwii.
Zespoły Boliwijskie
1. Dla miłośników muzyki andyjskiej Kjarkas to pozycja absolutnie obowiązkowa, a dla tych, którzy ten wycinek światowego folkloru uważają za niezbyt wartościowy, ciężka próba dla utrzymania dotychczasowej opinii. Kjarkas to legenda muzyki andyjskiej, jedna z nielicznych grup tego gatunku o bezsprzecznie międzynarodowej sławie. Zespół w pełni profesjonalny, o ogromnym potencjale aranżacyjnym, ale w zdyscyplinowany sposób przestrzegający wokalnych, kompozytorskich i instrumentalnych kanonów andyjskiej tradycji muzycznej.
2. Proyección to najbardziej znana grupa, reprezentująca nowy nurt w muzyce andyjskiej. Muzycy Proyección odwołując się do kanonu andyjskiego folkloru i wykorzystując standardowy zestaw instrumentów, nie stronią od nowatorskich rozwiązań aranżacyjnych i wyraźnie poszukują nowego brzemienia, widocznego choćby w oryginalnym, niestandartowym wokalu.
3. Trudno wątpić w jakość muzyki zespołu Tupay wiedząc, że jego dwa filary, Edwin Castellanos i Fernando Torrico, to członkowie legendarnej grupy Kjarkas, z powodzeniem próbujący swych sił w nowej konstelacji. Nie ma tu taniego naśladownictwa bowiem Tupay to nowa jakość, a nie Kjarkas kategorii „B”. Świadomy słuchacz, doceniwszy tradycyjnie profesjonalny warsztat muzyczny, zbudowany na doświadczeniu wyniesionym z Los Kjarkas, bez trudu dostrzeże cenną różnicę na poziomie kompozytorskim.